Bal arıları, kovan içi ve kovan dışında gelişen ve kendilerini zorlayan koşulların etkisiyle doğal olarak ana arı yüksükleri yapıp yeni ana arıları yetiştirirler. Ana arı yetiştirmek üzere arıların çeşitli nedenlerle yaptıkları bu yüksükler kullanıldığı gibi, arıları doğal yüksük yapmaya zorlayarak elde edilen yüksüklerden de yararlanılmaktadır. Teknik arıcılıkta arzu edilmemesine rağmen, halen ülkemizdeki kolonilerin ana arı ihtiyacı hemen hemen tamamen bu yolla karşılanmaktadır. Oysa ana arı yetiştiriciliği kontrollü olarak yapılmalıdır. Bu nedenle burada esas olarak kontrollü ana arı yetiştirme teknikleri üzerinde durulacaktır. 2.1. Doğal Yüksüklerden Ana Arı Yetiştirilmesi Oğul verme hazırlığı yapan kolonilerde arı ve yavru miktarı en yüksek düzeydedir. Bu tip kolonilere bol miktarda nektar ve polen taşınmaktadır. İşçi arılarca oğul vermek üzere, çok sayıda ana arı yüksüğü yapılarak ana arının bu yüksüklere yumurta bırakması sağlanır veya bazı yumurtalı gözler genişletilip ana arı yüksüğüne dönüştürülür (Şekil 2). 8 ARICILIK ÜZERİNE BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR Oğul döneminde koşullar genellikle çok fazla miktarda arı sütü üretimine uygun olduğu için, ana arı olarak yetiştirilecek larvalar çıkıştan itibaren yeterli bir beslemeye alınırlar. Böylece yetiştirilen ana arıların üstün özelliklere sahip olmaları sağlanır. Ancak arıcıların koloni sayısını artırmak ve ana arı yetiştirmek için başvurdukları bu yöntem arılıkta giderek oğul verme eğilimi yüksek kolonilerin sayıca çoğalmasına, istenmeyen bir genotipin devamına ve yerleşmesine yol açar. Ana arı yetiştirmek üzere oğul yüksüklerinden yararlanmak isteyen arıcılar kapanan yüksükleri dikkatlice petekten ayırıp anasız kolonilere, bölme oğullara veya ana arısını yenilemek istedikleri kolonilere aktarırlar. Petekten ayrılan yüksükler pozisyonu değiştirilmeden ve fazla açıkta tutulmadan hemen kullanılmalıdır. Yüksükler, kuluçka sahasındaki yavrulu bir petek üzerine kafesle verilebileceği gibi, doğrudan peteğe tutturularak da verilebilir. Her anasız koloniye bir yüksük verilmeli ve ana arı, kuluçkadan çıkıp döllenerek yumurtlamaya başlayıncaya kadar izlenmelidir. Şekil 2. Doğal oğul yüksükleri. 9 2.1.2. Arıların Ana Yenilemek İçin Yaptıkları Yüksüklerden Faydalanma Ülkemizde arıcıların yaşlanan, sakatlanan ve verimden düşen ana arıları değiştirme olanakları çok sınırlı olduğu için bu tip ana arılar genellikle arılar tarafından yenilenir. Böyle bir kolonide işçi arılar az sayıda yüksük yaparak yeni bir ana arıya sahip olmak isterler. Arıcı, mevcut verimsiz ana arıyı öldürüp olgunlaşan yüksüklerin birisini kolonide bırakarak diğerlerini ana arı üretimi için kullanır. Hatta eğer koloni güçlü ise mevcut ana arıya dokunmadan sürekli olarak olgunlaşan ana arı yüksüklerini almak suretiyle arıların yeni ana arı yüksüğü yapmaları teşvik edilir. Her anasız koloniye yine bir yüksük verilmeli ve ana arı, kuluçkadan çıkıp döllenerek yumurtlamaya başlayıncaya kadar izlenmelidir (Şekil 3). Ana yenilemek amacıyla yapılan doğal yüksükler de genellikle yumurtadan başlatıldıkları halde, koloninin fizyolojik durumu bunların yeterli bir şekilde beslenmelerine uygun olmayabilir. Çünkü koloniler çoğu zaman nektar ve polen gelişinin yetersiz olduğu ilkbahar başlarında veya sonbahar aylarında ana yenileme eğilimindedirler. Bu dönemlerde iklim koşulları elverişli olmadığı için çıkan ana arıların çiftleşme uçuşuna çıkamama ve cinsi olgunluğa gelmiş yeterli sayıda erkek arı bulunmaması olasılığı mevcuttur. Diğer taraftan oğul vermek amacıyla yapılan ana arı yüksüklerinin kullanılmasında sözü edilen kalıtsal sakıncalar burada da geçerlidir. Bu nedenle yüksük alınan veya yüksük üretimine zorlanan kolonilerin seçimine özen gösterilmelidir. 10 ARICILIK ÜZERİNE BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR Şekil 3. Ana yenilemek için yapılan yüksük. 2.1.3. Anasız Kolonilerde Yapılan Yüksüklerden Yararlanma Bazen bir koloni, ölüm veya kaybolma gibi nedenlerle anasız kalabilir. Ayrıca verimsiz, yaşlı ya da sakat bir ana arı arıcı tarafından alınarak koloni anasız bırakılır ya da anasız yapay oğullar oluşturulur. Arılar, böyle durumlarda anasız olduklarını hisseder etmez, mevcut larvalardan yararlanarak ana arı yüksükleri yapmak suretiyle ana yetiştirmeye başlarlar. Ancak bu arada geçen süre içerisinde mevcut yavruların yaşı ilerler ve ana arı yüksüğü yapımında bu yaşlı larvaların kullanılması söz konusu olur. Bu nedenle anasız kalmış kolonilerdeki yüksükler bozularak koloniye verilecek yumurtalı veya genç larvalı bir petek üzerindeki gözlerde ana arı yüksüğü yapılması sağlanmalıdır. Ana arı yetiştirmek üzere doğal yüksüklerin kullanılması yetiştirici kolonilerin uzun süre anasız kalmalarına yol açar. Geriden yeni generasyonlar gelmediği için bu süre içerisinde mevcut işçi arıların bir kısmı ömrünü tamamlar, diğerleri ise yaşlanır. Böylece koloni gücü 11 iyice zayıflayarak bu tip koloniler için mevcut sezon yitirilmiş olur. Bu nedenlerle ana arı yetiştiriciliği mutlaka kontrollü olarak yapılmalıdır.